Mówiąc o przedmiocie ubezpieczenia OC, z reguły nie myślimy o szkodzie jako kluczowym wyróżniku przedmiotu ubezpieczenia. Tymczasem to właśnie na tym etapie powstaje najwięcej nieporozumień. Jeżeli usuniemy z naszego wywodu element szkody, gwarantuję, że wówczas nie zrozumie nas żaden klient, któremu będziemy chcieli wytłumaczyć, co mu chcemy sprzedać.
– Paweł Sukiennik, PS Consult, Lloyd’s Polska Compliance Officer
Co jest przedmiotem ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej? Nasuwająca się natychmiast odpowiedź: „odpowiedzialność cywilna!” nie może być uznana za wyczerpującą. Zacytowanie z pamięci art. 822 k.c., bez dodatkowego komentarza, także nie rozjaśnia obrazu. Przypomnijmy – przepis ten definiuje przedmiot ubezpieczenia OC jako odpowiedzialność ubezpieczającego lub osoby, na rzecz której zostaje zawarta umowa ubezpieczenia, za szkody wyrządzone osobom trzecim. Ten sam przepis wskazuje przy tym podstawowe świadczenie ubezpieczyciela z tej umowy jako „zapłacenie określonego w umowie odszkodowania”. Proponuję zatem doprecyzować przedmiot ubezpieczenia OC metodą kolejnych przybliżeń.
Od ogółu do szczegółu
Zostawiając na boku pozytywne konotacje pojęcia „bycia odpowiedzialnym” jako godnej pochwały postawy życiowej, słowo „odpowiedzialność” w najogólniejszym znaczeniu oznacza konieczność ponoszenia konsekwencji swojego lub czyjegoś postępowania, zachowania, wynikającą z przekonania wewnętrznego lub nakazu prawnego. W ramach tej najogólniejszej kategorii pojęciowej możemy następnie wyróżnić odpowiedzialność prawną, czyli obowiązek ponoszenia przewidzianych przez przepisy konsekwencji zachowania się własnego lub innych osób. Tę kategorię możemy następnie podzielić na odpowiedzialność cywilną i karną.
Czym zatem jest odpowiedzialność cywilna w tym ogólnym znaczeniu? Encyklopedia definiuje ją jako „odpowiedzialność prawną o charakterze majątkowym, która powstaje wskutek wyrządzenia szkody przez niewykonanie zobowiązania, nienależyte jego wykonanie lub czyn niedozwolony”. Doktryna prawa cywilnego precyzuje to pojęcie, stwierdzając (prof. Andrzej Stelmachowski), że „ilekroć powstaje taka sytuacja prawna, w której rodzi się zobowiązanie określonego podmiotu zagrożone sankcją cywilną, mówimy o odpowiedzialności cywilnej w szerokim tego słowa znaczeniu”.
Jakimi zatem sankcjami dysponuje prawo cywilne?
Kierując się kryterium sankcji, ten sam autor wymienia następujące postacie odpowiedzialności cywilnej:
- odpowiedzialność odszkodowawcza,
- odpowiednie ukształtowanie (przekształcenie, rozwiązanie) stosunku prawnego,
- sankcja nieważności,
- przymusowe wykonanie zobowiązania,
- inne (związane głównie z osobą człowieka, jak np. nakaz złożenia odpowiednich oświadczeń nie będących oświadczeniami woli itp.).
Kluczowy wyróżnik
Zgodnie z przywołanym na wstępie art. 822 k.c., skoro mówi on o „odpowiedzialności za szkodę”, pójdziemy dalej tropem odpowiedzialności odszkodowawczej (w obu reżimach – deliktowym i kontraktowym, jako że oba podlegają ochronie ubezpieczeniowej, chociaż ten drugi – nie w pełnym zakresie). Należy przy tym zauważyć, że w polskiej praktyce ubezpieczeń OC dość często występuje nieuprawnione utożsamianie odpowiedzialności cywilnej z odpowiedzialnością odszkodowawczą (sugeruje to zresztą redakcja art. 822 k.c. oraz w/w definicja encyklopedyczna). Z tego właśnie powodu, mówiąc o przedmiocie ubezpieczenia OC, z reguły nie myślimy o szkodzie jako kluczowym wyróżniku przedmiotu ubezpieczenia. Tymczasem to właśnie na tym etapie powstaje najwięcej nieporozumień. Jeżeli usuniemy z naszego wywodu element szkody, wrócimy do etapu odpowiedzialności cywilnej w najogólniejszym znaczeniu, czyli do wszystkich możliwych jej postaci – gwarantuję, że wówczas nie zrozumie nas żaden klient, któremu będziemy chcieli wytłumaczyć, co mu chcemy sprzedać.
Podział szkody
Doktryna prawa cywilnego (prof. Witold Warkałło) dokonała podziału odpowiedzialności odszkodowawczej na indywidualną i repartycyjną. Dla przedstawienia przedmiotu ubezpieczenia OC podział ten jednak nie ma praktycznego znaczenia, gdyż w tej drugiej kategorii mieści się wyłącznie odpowiedzialność cywilna samego ubezpieczyciela, a nie o niej przecież mówimy w trakcie rozmowy z klientem, tylko o jego własnej odpowiedzialności – a ta jest w powyższym rozumieniu wyłącznie odpowiedzialnością indywidualną.
Donioślejszy w praktyce będzie trop rodzaju szkody. W dużym uproszczeniu możemy szkody podzielić według „poszkodowanego dobra” na szkody na mieniu i na osobie. Poza taką dualistyczną systematyką pozostaną szkody w środowisku (elementy środowiska zazwyczaj nie stanowią mienia w rozumieniu art. 44 k.c.) oraz krzywda (nie mieści się w pojęciu szkody, bo nie ma wymiaru majątkowego). Szkodę na mieniu możemy dalej podzielić według kryterium „materialności” samego uszczerbku na zniszczenie, uszkodzenie lub utratę rzeczy ruchomej albo nieruchomości (znana nam z OWU definicja „szkody rzeczowej”) oraz na tzw. „czystą stratę finansową” (szkodę niestanowiącą ani niebędącą następstwem zniszczenia, uszkodzenia lub utraty rzeczy – też znaną nam wyłącznie z OWU, bo kodeks cywilny o nich nie wspomina).
Należy podkreślić, że równolegle znany jest prawu cywilnemu podział szkody według „rodzaju uszczerbku” na straty rzeczywiste (tzw. damnum emergens) i utracone korzyści (tzw. lucrum cessans). Podkreśliłem słowo „równolegle” nie bez powodu. Oznacza to bowiem, że ten podział można zastosować do wszystkich wymienionych wyżej rodzajów szkód – i tak możemy mówić o:
- szkodzie na mieniu w postaci straty rzeczywistej,
- szkodzie na mieniu w postaci utraconej korzyści,
- szkodzie na osobie w postaci straty rzeczywistej,
- szkodzie na osobie w postaci utraconej korzyści,
- szkodzie w środowisku w postaci straty rzeczywistej,
- szkodzie w środowisku w postaci utraconej korzyści,
- czystej stracie finansowej w postaci straty rzeczywistej,
- czystej stracie finansowej w postaci utraconej korzyści.
Podsumujmy zatem opis przedmiotu ubezpieczenia OC. Jest to odpowiedzialność równocześnie:
- prawna,
- cywilna,
- odszkodowawcza,
- indywidualna,
- za szkodę określonego rodzaju i postaci.
Paweł Sukiennik
PS Consult, Lloyd’s Polska Compliance Officer