Jak pisałem w poprzednim felietonie, pojęcie szkody rzeczowej stanowi podstawowe kryterium podziału rynku ubezpieczeń OC i ich reasekuracji, a także wyznacza granice ubezpieczalności tego ryzyka w zakresie tzw. OC ogólnej. Ubezpieczyciele i reasekuratorzy, ale także klienci i pośrednicy, powinni zatem mieć świadomość, jaka jest treść tego pojęcia.
– Paweł Sukiennik, PS Consult, Lloyd’s Polska Compliance Officer
Na początek spójrzmy na definicje szkody rzeczowej zawarte w OWU OC siedmiu ubezpieczycieli, ułożonych według porządku alfabetycznego (podkreślenia pochodzą ode mnie).
Za szkodę rzeczową uznaje:
Allianz: straty powstałe wskutek uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy ruchomej lub nieruchomości, a także utracone korzyści, które by mógł osiągnąć poszkodowany, gdyby nie zostało zniszczone lub uszkodzone jego mienie;
Aviva: objęta ubezpieczeniem szkoda osoby trzeciej, polegająca na fizycznym uszkodzeniu, zniszczeniu lub utracie jakiejkolwiek rzeczy ruchomej albo nieruchomości, wraz ze stratami poniesionymi przez kogokolwiek w ich następstwie;
Axa: uszkodzenie lub zniszczenie rzeczy wraz ze stratami poniesionymi w ich następstwie przez tego samego poszkodowanego;
Ergo Hestia: straty powstałe wskutek zniszczenia lub uszkodzenia rzeczy ruchomej albo nieruchomości poszkodowanego, a także utracone korzyści, które by mógł osiągnąć, gdyby nie zostało zniszczone lub uszkodzone jego mienie;
Generali: fizyczne uszkodzenie, zniszczenie lub utrata rzeczy wraz ze stratami poniesionymi w ich następstwie przez tego samego poszkodowanego, włączając w to niemożność korzystania z rzeczy uszkodzonej, zniszczonej lub utraconej;
PZU: utrata, zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy, w tym także utracone korzyści poszkodowanego, które mógłby osiągnąć, gdyby nie nastąpiła utrata, zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy;
Warta: wyrażony w pieniądzu uszczerbek poniesiony przez poszkodowanego wskutek uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy ruchomych lub nieruchomości.
Co to jest rzecz
Ponieważ wszystkie cytowane definicje używają pojęcia „rzeczy”, musimy spojrzeć na kodeksowe rozumienie tego pojęcia. Pamiętajmy przy tym, że wykładnia ta dotyczyć będzie wyłącznie roszczeń zgłaszanych w oparciu o polskie prawo, co w dobie globalizacji (także zakresu ubezpieczenia OC) nie będzie występowało w każdym przypadku.
Art. 45 kodeksu cywilnego stanowi:
„Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne.”
Legalna definicja rzeczy ujmuje pojęcie rzeczy wąsko (M. Bednarek, Komentarz do art. 45 kodeksu cywilnego, Zakamycze 1997). Rzeczami w znaczeniu normatywnym (techniczno-prawnym) są tylko przedmioty materialne, tj. – według powszechnie akceptowanego sformułowania – materialne części przyrody (w stanie pierwotnym lub przetworzonym) na tyle wyodrębnione (w sposób naturalny lub sztuczny), że w obrocie prawnym mogą być traktowane jako dobra samoistne.
Pojęcie rzeczy charakteryzują zatem dwie cechy:
a) materialny (fizykalny) charakter (ich wartość majątkowa jest obojętna); cechy tej brakuje przy falach morskich, wietrze, dźwięku, elektryczności;
b) wyodrębnienie z przyrody; cechy tej brakuje przy otwartym morzu, wodzie płynącej, powietrzu, złożach minerałów. Nie jest natomiast istotny stan skupienia (stały, ciekły, gazowy), jeżeli występuje możność wyodrębnienia (np. gaz w balonie, woda w butelce).
Co rzeczą nie jest
Nie są zatem rzeczami przedmioty niematerialne: dobra niematerialne (utwory literackie, muzyczne, naukowe, wynalazki itp.), prawa, a także różnego rodzaju energie, ponieważ nie stanowią (w znaczeniu potocznym) materialnych (dostrzegalnych) części przyrody. Spośród zaś materialnych części przyrody nie są rzeczami takie dobra, którym z powodu braku wyodrębnienia nie można przypisać cechy samoistności: złoża minerałów (kopaliny), tzw. res omnium communes (woda płynąca, morze, powietrze) oraz części składowe rzeczy (w tym ostatnim wypadku – brak wyodrębnienia prawnego).
Zgodnie z tezami innych przedstawicieli doktryny istnieją pewne przedmioty materialne, które jednak nie są rzeczami, a tym samym nie mogą być uznane za ruchomości czy nieruchomości lub ich części składowe. Dotyczy to cieczy i gazów w stanie wolnym. Jednakże paliwa płynne, gazy, para mogą stanowić rzeczy ruchome, o ile znajdują się w naczyniach zamkniętych (np. gaz propan – butan w butlach gazowych). Natomiast ciecze i gazy płynące w rurociągach i przewodach nie są rzeczami, ani ich częściami składowymi (!).
Tylko o znakach pieniężnych (będących w obiegu) można mówić jako o swoistego rodzaju rzeczach ruchomych. Najbardziej istotnym elementem pieniędzy jest jednak jednostka pieniężna. To z nią, jako miernikiem wartości ekonomicznej dóbr i usług, wiążą się funkcje pieniądza. Jednostkę pieniężną uważa się jednak za przedmiot niematerialny.
Dobra osobiste mają wyłącznie niemajątkowy charakter i w związku z tym nie mogą być uznane za rzeczy.
Wirtualny przedmiot (np. nieistniejący przedmiot nabyty w internecie w ramach gry komputerowej) nie jest także rzeczą w rozumieniu art. 45 k.c., ponieważ jest jedynie pewnym zapisem na elektronicznym nośniku danych.
Nie tylko teoria
Obraz rzeczy w oddzieleniu od samej rzeczy jest dobrem niematerialnym, a nie rzeczą. Posiada bowiem podstawową cechę dóbr niematerialnych, wskazywaną dla ich odróżnienia od rzeczy: zdolność do obiegu w przestrzeni i czasie, potencjalną wszechobecność, możliwość korzystania jednocześnie przez wiele osób w różnych miejscach.
Choć złoża kopalin mają charakter materialny, to jednak nie są one rzeczami w rozumieniu naszego prawa cywilnego (art. 45 k.c.), czyli w znaczeniu technicznym. Nie są one bowiem przedmiotami materialnymi na tyle wyodrębnionymi w sposób naturalny lub sztuczny, by w stosunkach społeczno-gospodarczych mogły być traktowane jako dobra samoistne.
Czy to tylko teoria? Chyba nie… Przecież każdy likwidator szkód już na etapie wstępnej oceny zgłoszonych przez poszkodowanego roszczeń często będzie musiał przeprowadzić ich analizę w kontekście pojęcia „rzeczy” w polskim prawie cywilnym. Jeżeli bowiem (czasem obok innych roszczeń) zostaną zgłoszone roszczenia o odszkodowanie z tytułu utraty, zniszczenia, uszkodzenia, albo pozbawienia możliwości korzystania z utworu literackiego, naukowego, muzycznego, plastycznego, wynalazku, wzoru użytkowego, zdobniczego, znaku towarowego, jednostek pieniężnych (np. „środków na rachunku bankowym”), dobra osobistego, paliwa lub gazu w rurociągach, energii w jakiejkolwiek postaci, przedmiotu wirtualnego, złoża kopalin czy części składowej innej rzeczy, nie zostaną one pokryte z umowy ubezpieczenia OC, chyba że umowa ta obejmuje czyste straty finansowe, a w klauzuli tej nie umieszczono wyłączeń w/w roszczeń…
Paweł Sukiennik
PS Consult, Lloyd’s Polska Compliance Officer